Prawo łaski - czy jest nadużywane?

Wyjaśnijmy sobie na początek podstawę prawną. Ułaskawienie jest prerogatywą Prezydenta RP, określoną w art. 139 Konstytucji. Umożliwia ona uwolnienie skazanego od skutków karnych, czyli wykonania części lub całości kary, orzeczonego względem niego wyroku sądu. Nie zmienia ona jednak treści wyroku sądu, ani też nie podważa winy skazanego. Ułaskawienie nie jest zatem uniewinnieniem, jak to czasami wiele osób błędnie zakłada. Jednocześnie, nie jest możliwe w trybie ułaskawienia zwolnienie określonej osoby np. z obowiązku zapłacenia podatku, a tym bardziej umorzenie długu zaciągniętego u osoby prywatnej.

Przyjrzyjmy się teraz procedurze ułaskawieniowej. Została ona uregulowana a artykułach 560 – 568 kodeksu postępowania karnego. Można wyróżnić dwa rodzaje postępowań.

Pierwszym z nich jest postępowanie wszczynane na prośbę. Osobami, które mogą takową wystosować, zgodnie z przepisami są:

- sam skazany,

- osoba uprawniona do składania na jego korzyść środki odwoławcze,

- krewni w linii prostej,

- przysposabiający lub przysposobiony,

- rodzeństwo,

- małżonek,

- osoba pozostająca ze skazanym we wspólnym pożyciu.

- obrońca z wyboru i z urzędu, który występował w sprawie

Jednocześnie, prośba o ułaskawienie powinna zawierać:

- oznaczenie organu, do którego jest skierowane, oraz sprawy, której dotyczy,

- oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo,

- treść wniosku lub oświadczenie, w miarę potrzeby z uzasadnieniem,

- datę i podpis składającego pismo.

Wyżej wskazane pismo może być skierowane zarówno do sądu I instancji, jak i Prokuratora Generalnego oraz Prezydenta RP.

Sporządzoną na piśmie prośbę przesyła się do sądu, który w pierwszej instancji wydał wyrok, który z kolei rozpoznaje prośbę w terminie 2 miesięcy od jej otrzymania.

Sąd rozpoznaje prośbę o ułaskawienie w takim samym składzie, w jakim orzekał, gdyż poznał on osobę skazanego, co ma istotny wpływ na ułaskawienie.

Rozpoznając prośbę o ułaskawienie sąd w szczególności ma na uwadze postępowanie skazanego po wydaniu wyroku, rozmiary wykonanej już kary, stan zdrowia skazanego i jego warunki rodzinne, naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem, a przede wszystkim szczególne wydarzenia, jakie nastąpiły po wydaniu wyroku. Istotne jest odpowiednie uzasadnienie wniosku oraz przedstawienie dowodów, wskażą, że wniosek jest zasadny. W związku z powyższym w treści prośby o ułaskawienie można wnieść o przeprowadzenie dowodu z opinii z miejsca pracy czy zaświadczenia lekarskiego, jak również można wnieść o przeprowadzenie przez sąd np. wywiadu środowiskowego, czy też opinii o skazanym z zakładu karnego.

Sąd w pierwszej instancji może podjąć następujące decyzje:

- pozostawia prośbę o ułaskawienie bez rozpoznania, jeżeli została ona wniesiona przez osobę nieuprawnioną lub jest ona niedopuszczalna z mocy ustawy;

- może pozostawić prośbę o ułaskawienie bez rozpoznania, jeżeli jest to ponowna prośba o ułaskawienie i została wniesiona przed upływem roku od negatywnego załatwienia poprzedniej prośby;

- pozostawia prośbę bez dalszego biegu w razie braku podstaw do wydania opinii pozytywnej;

- wydaje opinie pozytywną, a następnie przesyła Prokuratorowi Generalnemu akt sprawy lub niezbędnej ich części wraz ze swoją opinią;

Jeżeli natomiast w sprawie, w której wniesiono prośbę o ułaskawienie, orzekał sąd drugiej instancji, to sąd pierwszej instancji przesyła mu akta wraz ze swoją opinią. Sąd drugiej instancji pozostawia prośbę bez dalszego biegu tylko wtedy, gdy wydaje opinię negatywną, a opinię taką wydał już sąd pierwszej instancji, czyli w sprawie zostały wydane dwie opinie negatywne. W przeciwnym wypadku, a więc gdy choćby jeden sąd wydał pozytywną opinię, sąd odwoławczy przesyła Prokuratorowi Generalnemu akta wraz z opiniami.

Jeżeli prośbę o ułaskawienie choćby jeden sąd zaopiniował pozytywnie, Prokurator Generalny przedstawia Prezydentowi RP prośbę o ułaskawienie wraz z aktami sprawy i

swoim wnioskiem. Prezydent podejmuje decyzje w tej sprawie. Decyzja ta kończy postępowanie.

W razie negatywnej decyzji Prezydenta RP, ponowna prośba o ułaskawienie może zostać wniesiona po upływie roku od negatywnego załatwienia poprzedniej prośby. W przeciwnym wypadku sąd pierwszej instancji będzie mógł ją pozostawić bez rozpoznania.

Wyżej opisana prośba jest wolna od opłaty, a skazany może w każdej chwili ją cofnąć.

Postępowanie ułaskawieniowe może zostać wszczęte z urzędu. Inicjatorem może być Prokurator Generalny, który może żądać przedstawienia sobie akt sprawy z opiniami sądów albo przedstawić akta Prezydentowi RP bez zwracania się o opinię. Ponadto Prezydent RP może zadecydować, aby Prokurator Generalny wszczął z urzędu postępowanie o ułaskawienie i tutaj może tak zadecydować w każdym wypadku, jak też w każdym wypadku Prezydent RP może wnioskować o przedstawienie przez Prokuratora Generalnego akt sprawy. To postępowanie również kończy się ostatecznie decyzją Prezydenta RP.

Wyjaśnijmy sobie jeszcze dwie rzeczy, mianowicie, czy w zakresie prawa łaski mieści się także abolicja indywidualna, co z osobami skazanymi przez Trybunał Stanu oraz czy jest możliwe ułaskawienie osoby, co do której zapadł wyrok, ale nie jest on jeszcze prawomocny.

Co prawda, w artykule 139 Konstytucji nie rozstrzygnięto, czy w zakresie prawa łaski mieści się także abolicja indywidualna, a zatem czy możliwe jest ułaskawienie danej osoby zanim dojdzie do jej prawomocnego skazania. Jednakże, poszczególne jej przepisy należy interpretować w kontekście pozostałych jej postanowień, a zwłaszcza zasad konstytucyjnych, które powinny być urzeczywistniane w jak najszerszym zakresie.

Interpretacja art. 139 Konstytucji według powyższych zasad wskazuje na niedopuszczalność stosowania prawa łaski w formie abolicji indywidualnej. Przemawia za tym samo tego przepisu. Składa się on bowiem z dwóch zdań: w pierwszym wskazuje się, że "Prezydent RP stosuje prawo łaski", w drugim zaś, że "prawa łaski nie stosuje się wobec osób skazanych przez Trybunał Stanu". Skoro w zdaniu tym mowa jest o "skazanych", to znaczy, że w zdaniu pierwszym również mowa jest tylko o nich. Gdyby wola twórców Konstytucji była odmienna, wyjątek, o którym mowa, skonstruowaliby w inny sposób, np. wskazując, że "prawa łaski nie stosuje się wobec osób sądzonych przez Trybunał Stanu".

Przeciwko możliwości stosowania abolicji indywidualnej przemawia także powszechnie przyjmowana w prawoznawstwie zasada ścisłej interpretacji wyjątków. Prawo łaski jest wyjątkiem od zasady niezależności sądownictwa – Prezydent ingeruje bowiem w ten sposób w sferę stosowania sankcji, która jest zastrzeżona dla władzy sądowniczej. Oznacza to, że w razie wątpliwości, jak szeroki zakres ma prezydenckie prawo łaski, przyjmować należy jego jak najwęższy wariant. Także i z tego powodu abolicja indywidualna w świetle Konstytucji RP jest niedopuszczalna.

Drugie zdanie art. 139 Konstytucji RP wyraźnie wyklucza możliwość łagodzenia wyroków Trybunału Stanu, który orzeka o odpowiedzialności za naruszenie prawa przez najwyższych urzędników państwowych (np. premiera, ministrów), w tym także Prezydenta. Jest to wyraz woli ustawodawcy, który ustanowił odrębną odpowiedzialność dla osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe, chroniąc ją przed prezydenckimi prerogatywami.

Prawo łaski zastosowane wobec osoby skazanej nieprawomocnym wyrokiem eliminuje prawo oskarżonego i pokrzywdzonego do sądu i prawo do uzyskania przez pokrzywdzonego i oskarżonego prawomocnego orzeczenia. Eliminuje także prawo do zaskarżenia przez oskarżonego i pokrzywdzonego orzeczenia wydanego w pierwszej instancji. Pozbawia oskarżonego prawa do obrony w każdym stadium postępowania a także prawa do uzyskania prawomocnego wyroku uniewinniającego.

Godzi również w prawo pokrzywdzonego do ustalenia w drodze prawomocnego wyroku czy doszło do przestępstwa, co ma znaczenie nie tylko dla samego pokrzywdzonego, ale również dla całego społeczeństwa. Mówiąc wprost, w sytuacji zastosowania prawa łaski przed wydaniem prawomocnego wyroku, pokrzywdzony pozostaje na całe życie bez odpowiedzi sądu na pytanie, czy doszło do przestępstwa i czy oskarżony był winien popełnienia zarzucanego mu czynu. Jest ono zatem niedopuszczalne.